14 Oca 2011

Nakış İşi -1

MAMAĞAN NAKIŞ İŞİ (Ay Tikmek)

Güney Azerbaycan’ın Göz Alıcı İğne Sanatı

Katayoun SARNESAR



Mamağan günümüzde İran’ın Kuzey batısında yar alan Doğu Azerbaycan eyaleti sınırları içerisinde yer almaktadır. Mevki olarak söz konusu eyaletin merkezi konumunda olan Tebriz şehrinin güneybatısı ve 42 km uzaklığında bulunmaktadır. 58, 45 boylam ve 50, 37 enlem arasında yer alan Mamağan şehrinin denizden yüksekliği 1380 metre olmaktadır. Mamağan’ın ilçe sınırları doğudan Sahand dağlarına batıdan ise Urmiye Gölü’ne kader uzanmaktadır. (Harita-1, 1a).
Etnik açıdan yöre halkının tamamı Türk olmakta ve konuştukları dil ise Azerbaycan Türkçesidir. İlçenin tarihi geçmişi tam olarak bilinmemektedir. Mamağan da bulunan en eski tarihi bina Baba Cabir ( Pir Cabir) zaviyesi olarak bilinmektedir. Bu binanın geçmişi 13. yüzyıla dayanmakta ve o dönme ilişkin ariflerin eğitim aldığı merkez olarak bilinmektedir.
İklim koşulları açısından Mamağan yöresinde yarı kurak iklimi hâkim olmaktadır. Bu neden ile yazın sıcak ve kış ayları soğuk geçmektedir. Ekonomik açıdan bölgede tarımsal ve hayvancılık faaliyetleri etkin rol oynamaktadır. Özellikle hububat ve tahıl yetiştirme ile hayvancılık yöre insanlarının geçim kaynağının ana unsurunu teşkil etmektedir. Bunları yanı sıra el sanatları özellikle halıcılık ve nakışçılık yöre halkının uğraş alanını oluşturmaktadır. Halıcılık ve nakışçılık aile ekonominse katkıda bulunmak amacı ile kadınlar tarafından yapılmaktadır. Yaptığımız yerel araştırmaya göre 15000 nüfusa sahip ilçenin yaklaşık 800 ailesi el sanatları işiyle uğraşmaktadırlar.
Mamağan’ın adı ile bağlantılı değişik görüşler ortaya konulmaktadır. Yaygın görüşe göre Mamağan’ın asıl adı Mamağaan veya Mamakaan sözcüğünden ileri gelmekte ve aynı zamanda Gazan Hanın annesini adını taşımaktadır. Bu sözcüğün zaman içerisinde Mamağaan’a dönüştüğü görüşü ile sürülmektedir. Rivayete göre Moğol İlhanı Gazan Hanın annesi 1304 yılında Kazvin (Qazvin) yakınlıklarında vefat etmiştir. Annesinin vasiyeti üzerine cenaze Tebriz’in güney batısında, bir yönü dağlık diğer yönü ise Urmiye Gölü’ne varan kırlık bir alana gömülmüştür. Bu sebepten dolayı bu bölge Gazan Hanın annesinin adını yani “Mama Kaan” adını almıştır.

Nakış İşi (Tanıtım)
Güney Azerbaycan’ın en önemli el sanatlarından birisi Mamağan’da yapılan nakış işleridir. Söz konusu el sanatının geçmişi en az 200 yıl kadar uzanmakta ve yerel araştırmalarda bundan önceye ilişkin bir bulguya rastlanmamasına rağmen daha eskilere dayandığı düşünülmektedir. Bu el işinin en belirgin özelliklerinde sadece Mamağan yöresinde yapılması olmaktadır. Yaptığımız alan araştırmasına göre Mamağan yöresinde bu el işine “ Ay tikmek- ay dikmek” adı verilmektedir. Nakışçıların verdiği bilgiye göre söz konusu el işinin orijinal biçimi yuvarlak veya oval olduğunda dolayı bu işleme ay dikmek denilmektedir. Nitekim yapılan araştırmalar bu el işinin eskilerde sadece başlık olarak işlendiğini ve kullandığın ortaya koymaktadır. Günümüzde ise bardakaltı, yelek, cüzdan, masa, örtüsü ve diğer süs eşyaları biçiminde farklı yapılış şekillerine rastlamak olasıdır. Teknik olarak genelde bu nakış işi kumaşın yüzeyinde renkli ipek ipliklerle teyelleme tekniğiyle yapılmaktadır. Bu el sanatı kadınlar tarafında yapılmakta ve gelin ailesi tarafından damat evine hediyelik olarak gönderilmektedir. Ayrıca günümüzde ise piyasa talibi doğrultusunda satış amacı ile de üretilmektedir (Resim 1-2).

  











Malzemeler:
1- Telalamak için siyah Debit veya bezi, siyah saten kumaşı ( isteye göre).
2- Doğal ipek ipliği veya suni ipek ipliği, Viskoz veya asetat çeşidinden üç değişik numaralardan oluşan, ince 6 kat, orta 15 kat ve kalın 30 kat
3- İğne, makas ve yüksük

İşlem Aşamaları:
1- Kalıp Hazırlama
İlk başta önce nakış’ın kalınlığına göre iplik 6, 15 veya 30 katlı olarak ayrılır ve yumak şeklinde toplanır. Ardından kâğıt üzerinde istenilen ebatta nakışların çizimi yapılır ve makasla kesilerek kâğıt kalıp hazırlanır. Aynı şekilde kesilmiş kalıplar Debit ve bezin üzerine tekrar iğnelenir ve makas yardımıyla kesilir (Çizim 1). Kumaşlar kesildikten sonra arasına kâğıt kalıp koyarak 3 katlı bir kalınlık ( bez, Debit, kâğıt kalp) elde edilir ve kumaşlar dikişe hazırlanır (Resim 3). Ayrıca dikkat edilmesi gereken nokta şu: kâğıt kalp ve bez kumaşın ölçüleri aynı, ama Debit kumaşın ölçüsü etraftan 2 cm daha büyük kesilmesi gerekir Nakışçılar genelde sağ eliyle iğne, sol eliyle kumaşı sabit tutarak dıştan 5mm’e içe doğru zincir işini yaparlar (Çizim 2).
     






Çizim 1                                                                                                                         Resim 3


 Çizim 2                                                                                                         


 2- İğne işi
İlk olarak iğne iplik (ipliğin son ucuna düğüm atılma kaydıyla) kumaşın (Debit) altında geçerek yüzeye doğru çıkarılır, ardında iğne kumaşın yüzeyinden alta doğru geçirilerek tekrar yüzeye doğru çıkarılır. Kumaşın üzerinde daire biçimini oluşturan ipliğin ortasından iğne dışarıya doğru çekilir (bu tekniğe Zincir işi denilir) yöre halkı bu işleme Ayna Dalısı* derler. Nakşın çapına göre bu iğne işi devam eder (Çizim 3).



Çizim 3                                               Bu işlem kalıbın kullanış yerine göre değişir eğer kalıp bardakaltı veya başlık için kesilmiş ise zincirlemeden sonra Debitin altında daha önce kesilmiş kâğıt kalp ve bez yerleştirilir. Debitin fazlalığı arkaya doğru katlanarak kâğıt ve beze teyellenir. Kalıbımız daire biçiminde olduğu için merkezden iplikle sekiz ayrı dilime ayrılır her dilimin içi ipliklerle teyellenir ve yıldız nakşı ortaya çıkarılır bu aşamaya Ayçekmek (ay biçimini almak) adı verilir (Çizim 4). Sonraki aşamada nakış çevresini Düğme Gırağı** ( bir nevi iğine işi- bazı kaynaklarda sıçandişi olarak geçer) işlemi yaptıktan sonra (Resim 4), Göbek denilen dairenin merkez çevresine zincir işi yapılır. Yanışı oluşturmak için genelde V şeklinde iki büyük teyel ( ˅) atılır ve sonunda nakşın her yeri tamamlanır (Çizim 5) ( Resim 5). Daire biçiminde olmayan kalıplarda da aynı işlem yapılır. İki veya üç kalın ipliği kumaşın üzerine koyarak kısa teyellerle kumaşa dikilir. Dikkat edilmesi gereken şu; kullanılan iplik ve teyel ipliği aynı renkte olmaması gerekir bu aşmaya da Su Çekmek denilir (Çizim 6) (Resim 6). Yapılacak işlem şekline göre dıştan içe doğru az bir mesafe bırakılarak su çekme işlemi tekrar uygulanır. Bu işleme ise Cütlemek (çiftlemek) denilir (Çizim 7). Cütlemekten sonra birkaç santim ileride başka bir bordür yapılır ki bu işleme de ağ yer açmak (ak yer açmak) denilir. Su çekmek ve Cütlemek arasında bulunan V şeklinde boşluk büyük teyellerle doldurulur ve teyellerin temas noktalarına zincir işi yapılır (Çizim 8) ( Resim 7).
                                                                             Resim 4           
Bordürlerin yanında zincir işiyle Şamlık deseni yapılır (Resim 8). Şamlık nakşının çevresine iki farklı renkten oluşan iplik ile zincir işlemi yapılır. Fraklı renkten oluşan zincir işleminin bir Şamlığı iç kısmını diğeri ise dış kısmını temsil eder. Ayrıca yapılan bu işleme de Şamlık***adı verilir. Zincirleme işleminden sonra Şamlığın içi kısmı çapraz teyellerle doldurulur. Yöre halkı bu işleme de Gülleme adını vermektedir (Resim 8). Şekil 8 den de anlaşıldığı gibi Şamlık veya diğer bir deyimiyle butanın üst kısmına Burun denilir. Bordür üzerinde bulunan iki Şamlık arasında iki adet yarım daire şeklinde yanış bulunmaktadır. Bu yanışa Darak veya Tarak adı verilmektedir (Resim 9). Darağın iki tarafında bulunan boşluğa ise Girdekani ( Ceviz gibi) adı verilir ( Resim 10).
*Ayna arkası
** Düğme kenarı
***Yöre ağzında Şamlık: çoklu Şam ağacı biten yer, bitki ve yeşili bol olan alana denilir, çamlık. Nakış adı (koza şeklinde)


Resim 5                                                                                                      Resim 6
Nakışlar      
Mamağan nakış işinde kullanılan yanışlar genelde doğadan, çevreden alınarak stilize edilir ve eski inançlara dayalı şekiller ve sembollerde dönüştürülür. Örneğin iç içe daireler, yıldız, üçgenler, Şamlık, su yollarını gösteren bordürler diğer el sanatlarında olduğu gibi burada da eski Türk Kültürünün simgelerini hatırlatmaktadır.
Eskide Kuş Ayağı adı verilen bir yanış işlenmekteydi. Günümüzde bu yanış yeni yapılan ürünlerde daha az kullanmaktadır. Bu yanış kendi anlamını andırmak ile birlikte sekizgen yıldızların açılarının birbirlerinden ayırmak amacı ile işlenirdi. (Resim 11). Nakışlar ile ilgili dikkat edilmesi gereken en önemli husus, nakışların kullanım biçiminin zaman içerisinde hiç değişme uğramamış ve bozulmamış olmasıdır. Buda bir açıdan yöre halkının ne kadar gelenek ve göreneklerine bağlı olduğunu göstermektedir.
                                                                 
                                                                                Resim 8
                                        Resim 7
                                              



                                         
                                           Resim9  Tarak                                      
                                                                                                                           Resim 10 Girdekani
Resim 11 Kuş Ayağı
 Kullanım Alanları
Mamağan nakış iş zarafet, yanış ve yapılış şekli itibari ile çok önem verilmesi gereken el işleri arasında yer almaktadır. Ama dar bir alanda yaygın olduğundan dolayı yeterince araştırılmammış ve gereğince önem verilmemiştir. Bu neden ile kullanım alanı diğer el sanatları gibi pek geniş sayılmaz. Bu nakış işinin eskilerde sadece başlık ve yelek olarak yapıldığı, kızların çeyizi üzerinde hediye olarak verildiği ileri sürülmektedir. Günümüzde ise giyim, taşıma ve sus eşyaları olarak yelek, başlık, şalvar, çanta, cüzdan, bardakaltı, tabak altı ve masa örtüsü şeklinde üretilerek aile bütçesine destek sağlamak amacı ile pazarlarda satılmaktadır( Resim 12-13-13a-14-15-16-17).

Kullanılan Renkler
Mamağan Nakış işinde genelde canlı ve parlak renkler kullanılmaktadır. Kırmızı, turuncu, sarı, beyaz, kahverengi, yeşil, mor ve Pembe renklerinin en fazla tercih edildiği görülmektedir.


       

 











Kaynakça
Arazı araştırması 2005
AnaBritannica, Hürriyet, cilt. 21, S.396.
http://fa.wikipedia.org